فتق یا هرنی ( به انگلیسی: Hernia) به وضعیتی گفته میشود که در آن بافت یا ارگان داخلی از طریق یک ناحیه ضعیف یا شکاف در دیواره عضلانی یا بافت همبند بیرون می‌زند. این بیرون‌زدگی معمولاً به شکل یک برآمدگی قابل مشاهده است که می‌تواند در نواحی مختلف بدن از جمله شکم، کشاله ران، یا اطراف ناف رخ دهد.
از انواع رایج فتق میتوان به فتق کشاله ران یا اینگوینال، فتق ناف و شکمی و فتق دیسک بین‌فقراتی اشاره کرد. علت‌های مختلفی می‌تواند موجب بروز فتق شود، مانند فشار زیاد بر عضلات، افزایش وزن، بلند کردن اجسام سنگین، یا نقص‌های مادرزادی در دیواره‌های بدن.
در ادامه به توضیح انواع فتق و روش های درمانی می پردازیم.
علائم فتق می‌توانند بسته به نوع و محل فتق متفاوت باشند، اما برخی از علائم رایج که ممکن است نشان‌دهنده وجود فتق باشند عبارتند از:
- برآمدگی یا تورم:
یکی از علائم اصلی فتق، برآمدگی یا تورم در ناحیه آسیب‌دیده است. این برآمدگی معمولاً زمانی که فرد ایستاده است یا هنگام سرفه یا زور زدن (مثل اجابت مزاج یا بلند کردن اجسام سنگین) نمایان میشود. در بسیاری از موارد، فتق‌های کشاله ران یا فتق‌های شکمی با برآمدگی قابل مشاهده همراه هستند.
- درد یا ناراحتی:
فتق معمولاً با درد یا ناراحتی همراه است که ممکن است در هنگام سرفه، خم شدن یا انجام فعالیت‌های فیزیکی افزایش یابد.
فتق‌های پیچیده‌تر یا فتق‌هایی که تحت فشار زیاد قرار دارند، ممکن است باعث درد شدیدتری شوند.
- حس سوزش یا سنگینی در ناحیه فتق:
برخی افراد ممکن است احساس سوزش، سنگینی یا فشار در ناحیه‌ای که فتق در آن ایجاد شده، داشته باشند. این احساسات ممکن است پس از فعالیت‌های بدنی یا در هنگام فشار به ناحیه فتق بیشتر شوند.
- مشکلات گوارشی (در برخی فتق‌ها):
– در برخی موارد، فتق می‌تواند بر سیستم گوارشی تأثیر بگذارد. به‌ویژه در فتق‌های نافی یا دیافراگمی، ممکن است فرد علائم گوارشی مانند احساس تهوع، استفراغ، درد ناحیه شکمی، اختلالات در حرکات روده( اسهال و یا یبوست) را تجربه کنند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنید؟
اگر علائمی مانند درد شدید، تورم یا تغییرات ناگهانی در برآمدگی فتق را تجربه کردید، باید فوراً به پزشک مراجعه کنید. همچنین اگر فتق همراه با علائمی مانند تهوع، استفراغ، یبوست یا درد شدید شکم باشد، ممکن است نشانه‌ای از پیچیدگی فتق باشد که نیاز به درمان فوری دارد.
تشخیص و درمان زودهنگام فتق می‌تواند از بروز مشکلات جدی‌تر جلوگیری کند، بنابراین در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مشاوره با پزشک الزامی است.
چه عواملی باعث ایجاد فتق می شود؟
فتق زمانی رخ می‌دهد که فشار زیاد بر یک منطقه از بدن باعث خروج بافت‌ها یا اعضای داخلی از محل طبیعی خود از طریق دیواره ضعیف یا آسیب‌دیده میشود. عوامل مختلفی می‌توانند خطر بروز فتق را افزایش دهند. برخی از این عوامل عبارتند از:
- فشار زیاد بر بدن: حین بلند کردن اجسام سنگین، یبوست مزمن و یا سرفه های شدید.
- عوامل ژنتیکی و ضعف طبیعی بافت:
برخی افراد ممکن است به طور طبیعی دارای دیواره های ضعیف تر یا ناهنجاری‌های مادرزادی در بافت‌های عضلانی یا همبند خود باشند که این می‌تواند آنها را مستعد بروز فتق کند. در برخی افراد، اگر دیگر اعضای خانواده سابقه فتق داشته باشند، خطر بروز آن در فرد بیشتر است.
- افزایش وزن یا چاقی:
چاقی و اضافه وزن می‌تواند فشار زیادی به نواحی مختلف بدن وارد کند، به ویژه به دیواره‌های شکم و کشاله ران، که باعث ایجاد فتق میشود.
- پیری و فرسودگی بافت‌ها:
با بالا رفتن سن، بافت‌ها و عضلات بدن ضعیف‌تر و انعطاف‌پذیرتر میشوند، که ممکن است باعث بروز فتق در نواحی ضعیف بدن گردد.
- بارداری:
بارداری می‌تواند فشار زیادی به دیواره شکم وارد کند، به ویژه در طول سه ماهه آخر بارداری، که می‌تواند موجب بروز فتق در شکم یا کشاله ران شود.
- عمل جراحی یا آسیب‌های قبلی:
ممکن است به عنوان عوارضی بعد ازعمل جراحی به ویژه در مناطقی که بخیه‌ها یا بافت‌ها به طور صحیح به هم پیوند نخورده‌اند فتق ایجاد شود. این نوع فتق معمولاً در ناحیه شکمی شایع تر است.
- سیگار کشیدن:
سیگار کشیدن می‌تواند باعث تضعیف بافت‌های همبند و کاهش انعطاف‌پذیری آنها شود، که باعث میشود بدن بیشتر مستعد بروز فتق باشد.
روش های تشخیص فتق:
تشخیص فتق معمولاً بر اساس تاریخچه پزشکی بیمار و معاینه فیزیکی انجام میشود. در برخی موارد، پزشک ممکن است برای تأیید تشخیص و بررسی عمق یا شدت فتق، از آزمایش‌ها و تصویربرداری‌های خاصی استفاده کند. روش‌های معمول برای تشخیص فتق عبارتند از:
- معاینه بالینی (فیزیکی):
پزشک با مشاهده و لمس ناحیه مشکوک به فتق، بررسی می‌کند که آیا برآمدگی وجود دارد یا خیر. بیمار معمولاً باید هنگام سرفه یا ایستادن فشار بیاورد تا احتمال فتق بررسی شود.
- تصویربرداری با اولتراسوند (سونوگرافی):
این روش برای بررسی برآمدگی و تعیین محل دقیق فتق استفاده میشود. سونوگرافی به پزشک کمک می‌کند تا بافت‌های نرم بدن و موقعیت فتق را مشاهده کند.
- رادیوگرافی (X-ray):
در برخی موارد، برای بررسی دقیق‌تر وضعیت داخلی شکم یا سایر نواحی فتق، ممکن است رادیوگرافی انجام شود.
- سی‌تی‌اسکن (CT scan):
این روش تصویربرداری پیشرفته‌تر می‌تواند برای شناسایی فتق‌های عمیق‌تر یا پیچیده‌تر مورد استفاده قرار گیرد، به‌ویژه زمانی که فتق در نواحی پنهان‌تر بدن قرار داشته باشد.
- ام‌آرآی (MRI):
در مواردی که فتق در نواحی خاص مانند دیسک‌های بین‌فقراتی یا مناطقی که بافت‌های نرم و پیچیده‌ای دارند، قرار دارد، MRI می‌تواند اطلاعات دقیق‌تری فراهم کند.
پزشک بر اساس نشانه‌ها، علائم و نتایج معاینه فیزیکی، روش تشخیصی مناسب را انتخاب می‌کند.
انواع فتق:
فتق‌ها به انواع مختلفی تقسیم بندی میشوند که هرکدام ویژگی‌ها و محل‌های خاص خود را دارند.
برخی از انواع رایج فتق عبارتند از:
- فتق کشاله ران: (اینگوینال)
یکی از شایع ترین انواع فتق در ناحیه کشاله ران و در نزدیکی کانال اینگوینال است (که از طریق آن رگ‌ها و اعصاب به اندام تناسلی می‌روند)
فتق اینگوینال مستقیم: در این نوع فتق، بخش از روده یا بافت شکمی از دیواره شکم عبور کرده و به سمت ناحیه کشاله ران پیش می‌رود.
فتق اینگوینال غیرمستقیم: در این نوع، فتق از طریق کانال اینگوینال از دیواره شکم خارج میشود و به سمت کشاله ران می‌آید.
- فتق نافی: (امبیلیکال)
این نوع فتق در ناحیه ناف (محل اتصال بند ناف در دوران جنینی) ایجاد میشود. فتق نافی معمولاً در نوزادان مشاهده میشود، ولی در بزرگسالان نیز ممکن است به دلیل فشار زیاد بر دیواره شکم به وجود آید.
- فتق شکمی: (پریتونال)
این نوع فتق در دیواره شکم رخ می‌دهد. فتق شکمی می‌تواند به دلیل ضعیف شدن عضلات شکم یا فشار زیاد به وجود آید. این فتق می‌تواند به صورت برآمدگی در هر نقطه‌ای از شکم ظاهر شود.
- فتق دیافراگمی:
این نوع فتق در ناحیه دیافراگم (پرده عضلانی که قفسه سینه را از شکم جدا می‌کند) رخ می‌دهد. در این نوع، بخشی از معده یا سایر اندام‌های شکمی از طریق دیافراگم به قفسه سینه منتقل میشوند. فتق دیافراگمی ممکن است از زمان تولد وجود داشته باشد یا در اثر آسیب به دیافراگم بعد از جراحی یا ضربه به وجود آید.
5 . فتق فمورال
این نوع فتق در ناحیه کشاله ران، پایین‌تر از فتق اینگوینال قرار دارد و در ناحیه‌ای که رگ‌ها و اعصاب به پای فرد می‌روند، ایجاد میشود. فتق فمورال معمولاً در زنان بیشتر از مردان دیده میشود.
- 6. فتق‌های ناشی از جراحی: (فتق محل جراحی)
این نوع فتق به دنبال عمل جراحی ایجاد میشود، به ویژه در ناحیه‌هایی که در آن بخیه‌ها یا بافت‌های ترمیم شده ضعیف بوده‌اند. فتق‌های بعد از جراحی ممکن است در نواحی مانند شکم، کشاله ران یا سایر نواحی بدن رخ دهند.
- 7. فتق دیسک بین‌فقراتی (فتق نخاعی)
این نوع فتق به دلیل بیرون‌زدگی دیسک‌های بین‌فقراتی از جایگاه خود به کانال نخاعی ایجاد میشود. این فتق می‌تواند فشار به اعصاب نخاعی وارد کرده و درد و علائم عصبی مانند بی‌حسی و ضعف در اندام‌ها ایجاد کند.
- 8. فتق پریستالتیس (یا فتق زایمانی)
– این نوع فتق به ندرت رخ می‌دهد و معمولاً در اثر فشارهای ناشی از بارداری یا زایمان به وجود می‌آید. در این نوع، اندام‌های شکمی ممکن است از طریق دیواره‌های شکم بیرون بزنند.
انواع روش های درمان فتق:
فتق را میتوان از روش غیر جراحی و جراحی درمان کرد. درمان غیرجراحی فتق معمولاً برای موارد خفیف یا زمانی که جراحی ممکن است به دلایل مختلف مناسب نباشد، در نظر گرفته میشود. درمان غیرجراحی ممکن است به کنترل علائم کمک کند، اما باید توجه داشت که درمان قطعی فتق تنها با جراحی امکان‌پذیر است. در صورت تشخیص فتق، مشاوره با پزشک متخصص برای تعیین بهترین راهکار درمانی ضروری است.
- استفاده از کمربند یا گن فتق
گن یا کمربند فتق این ابزارهای پزشکی برای کمک به کاهش برآمدگی فتق طراحی شده‌اند. کمربندهای فتق معمولاً به‌ویژه در فتق‌های کشاله ران (اینگوینال) یا فتق نافی برای کاهش درد و جلوگیری از بیرون‌زدگی بافت‌ها در حین فعالیت‌های روزمره استفاده میشوند.
استفاده از گن حمایتی در دوران بارداری،استفاده از گن‌های مخصوص بارداری می‌تواند به پشتیبانی از شکم کمک کند و فشار را کاهش دهد که باعث جلوگیری از ایجاد فتق در دوران بارداری می شود.
- مراقبت از رژیم غذایی برای جلوگیری از یبوست
رژیم غذایی فیبردار می‌تواند به جلوگیری از یبوست و فشار اضافی به دیواره شکم کمک کند. یبوست مزمن می‌تواند فشار زیادی به شکم وارد کرده و فتق را بدتر کند.
- تغییرات در سبک زندگی و فعالیت‌های فیزیکی
پرهیز از فعالیت‌های سنگین: فعالیت‌هایی که فشار زیادی به ناحیه فتق وارد می‌کنند، باید محدود شوند. بلند کردن اجسام سنگین یا انجام فعالیت‌های فیزیکی که فشار داخلی شکم را افزایش می‌دهند، می‌تواند وضعیت فتق را بدتر کند.
ورزش‌های سبک: انجام ورزش‌های سبک و کم‌فشار مانند پیاده‌روی می‌تواند به حفظ سلامت عمومی و جلوگیری از بدتر شدن فتق کمک کند.
- کنترل سرفه مزمن و بیماری‌های ریه
سرفه‌های مزمن می‌توانند فشار زیادی به شکم وارد کرده و فتق را بدتر کنند. اگر دچار بیماری‌هایی مانند برونشیت یا آسم هستید، درمان مناسب آنها با داروهای تجویزی (مثل استروئیدها یا داروهای ضد آلرژی) می‌تواند به کاهش سرفه و جلوگیری از تشدید فتق کمک کند.
درمان جراحی فتق معمولاً زمانی توصیه میشود که فتق دردناک یا در حال گسترش باشد یا علائم آن شدید باشد. جراحی برای ترمیم دیواره ضعیف که باعث بیرون‌زدگی بافت‌ها میشود، انجام می‌گیرد. در زیر به انواع روش‌های جراحی برای درمان فتق اشاره شده است:
- جراحی باز (Open Surgery)
در این روش، پزشک یک برش بزرگ در ناحیه فتق ایجاد می‌کند تا به ناحیه آسیب‌دیده دسترسی پیدا کند. در طول جراحی، پزشک ارگان بیرون زده از بافت یا اندام‌ها را به موقعیت طبیعی خود باز می‌گرداند و دیواره ضعیف شکم را با بخیه و یا مش تقویت می‌کند.
در بسیاری از جراحی‌های فتق، استفاده از مش برای تقویت دیواره شکم رایج است که در ناحیه ضعیف قرار می‌گیرند تا دیواره شکم تقویت شود و از بازگشت فتق جلوگیری شود. مش های جراحی فتق انواع مختلفی دارند که با توجه به نوع فتق انتخاب میشوند.
استفاده از مش به کاهش احتمال بازگشت فتق کمک می‌کند و ممکن است در روش‌های جراحی باز یا لاپاراسکوپی مورد استفاده قرار گیرد.
- جراحی لاپاراسکوپی (Laparoscopic Surgery)
جراحی لاپاراسکوپی یک روش کمتر تهاجمی است که در آن از برش‌های کوچکتر و یک دوربین (لاپاراسکوپ) برای مشاهده و ترمیم فتق استفاده میشود. این روش به بیمار این امکان را می‌دهد که سریع‌تر بهبودی یابد و معمولاً درد کمتری نسبت به جراحی باز دارد. در این روش نیز از مش های مخصوص لاپاروسکوپی استفاده میشود .
این روش ممکن است برای همه بیماران مناسب نباشد، به‌ویژه در مواردی که فتق پیچیده‌تر باشد.
نتیجه‌گیری:
فتق یک وضعیت شایع است که می‌تواند از خفیف تا پیچیده متغیر باشد. در حالی که بسیاری از فتق‌ها با درمان‌های غیرجراحی قابل کنترل هستند، درمان قطعی معمولاً از طریق جراحی انجام میشود. تشخیص زودهنگام، پیگیری پزشکی و اقدامات پیشگیرانه می‌تواند به جلوگیری از بروز مشکلات جدی‌تر کمک کند. در صورت مشاهده علائم فتق، مشاوره با پزشک برای انتخاب بهترین روش درمانی بسیار ضروری است.